یک شاخص عمده‌ی برنامه‌های مدیریت بحران در میزان ظرفیت پاسخ‌گویی به بحران، عملکرد اجرایی المان‌های برنامه تحت شرایط فشار در بحران‌های شبیه‌سازی شده است. مانورها فواید بسیاری برای مدیریت بحران و برنامه‌های آن دارند که برخی از آن‌ها عبارتند از:

• آموزش نقش‌ها و مسئولیت‌ها در یک محیط بدون ریسک
• ارزیابی و ارتقاء عملکردها
• بیان تصمیمات حوزه‌ی مربوطه برای آمادگی در برابر بحران
• ارتقاء هماهنگی‌های جمعی و ارتباطات.
• تعیین کمبودهای منابع.

با این حال برای مؤثر واقع شدن، تمرین‌ها و مانورها  باید بخشی از یک طرح جامع  باشند که در طول زمان، تمامی اجزاء برنامه‌ی مدیریت بحران را مورد آزمایش قرار دهند. این به آن معناست که مانورها باید در دوره‌های چندساله و نه به عنوان رخدادهای منحصر به فرد مورد توجه قرار بگیرند. به صورت ایده­آل، این مانورها به وسیله یکدیگر کامل می‌شوند و این متناظر با افزایش پیچیدگی، میدان عمل و معیارها است. طرح مانورها، با در نظر گرفتن دوره‌ی چندساله‌اش بخشی از فرآیند برنامه‌ریزی استراتژیک می‌باشد و اهدف مرتبط با برنامه، بخشی از طرح استراتژیک را تشکیل می‌دهند. مهمترین مشکلی که در این بخش وجود دارد این است که معمولاً مانورها با رویکرد پاسخ­دهی و مقابله با یک مخاطره خاص طراحی می­شوند. به عنوان مثال، یک حوزه برنامه‌ریزی، مانور را با توجه به این نکته آغاز می‌کند که این مانور مبتنی بر پاسخ­دهی به رخداد تروریستی و یا یک زلزله می‌باشد.

مشکلی که این رویکرد دارد آن است که بر روی مهارت‌های لازم در برابر مخاطرات تکیه می‌کند، به جای آنکه بر روی ارزیابی برنامه‌ی مدیریت بحران تمرکز نماید، این در حالیست که در مراحل نخستین برنامه‌ریزی مانورها، مخاطراتی که منجر به راه‌اندازی این مانورها می‌شوند نامربوط هستند. رویکر کامل، آن است که اهداف مانورها تعیین شوند و این اهداف باید در راستای برنامه‌ی مانورهای چندساله و اهداف استراتژیک جامعه باشند.

اهداف مانورها نقطه‌ی تمرکز بر آن‌هاست. این اهداف تعیین می کنند که از یک مانور چه انتظاری می رود و بر این اساس شاخص­های ارزیابی آن‌ها تعیین می­شوند. با این وجود اهداف مانور بطور کلی باید مشخص و محدود شوند تا رسیدن به هدف نهایی امکان‌پذیر باشد. یکی از هدفهای مانورها این است که سناریوی مناسب را تدوین کند. طراحان مانورها امکان انتخاب یک سناریو مناسب را (در صورتی‌که سناریوی خاصّی مورد نیاز باشد) دارند، که می‌تواند تولید شرایط لازم برای به آزمایش گذاردن اهداف باشد. تفاوت‌های کمی و کیفی بین سناریوهای مختلف وجود دارد، اما برای بسیاری از اهداف کفایت می­کند. به عنوان مثال، در صورتی که هدف تست برنامه­های تخلیه‌ی سریع (Evacuation) باشد می‌توان از مانورهایی چون حمله شیمیایی تروریستی، نشت مواد خطرناک، یا یک طوفان و یا یک آتش‌سوزی عظیم استفاده نمود. این در حالیست که متغیرهایی از قبیل زمان شروع و یا جمعیت در معرض ریسک در کل می‌تواند متفاوت باشد، اما نیاز به تخلیه‌ی محل، نیازی مشترک و یکسان است.

طراحی مانورها از طریق تیمی متشکل از نمایندگانی از آژانس‌های مشارکت‌کننده می­تواند به بهترین نحو انجام شود. حضور سایر نمایندگان این اطمینان را ایجاد می‌کند که موضوعات مرتبط به آن سازمان‌ها در برنامه‌ریزی مدنظر قرار داده شده‌اند.  محصول تیم طراحی مانور، طرح مانور است، سندی که شامل اطلاعات اجرایی مربوط به مانورها می‌شوند و شامل اهداف، چارچوب‌های زمانی، اختصاص کارها، مکان‌ها و غیره است. این طرح همچنین باید شامل راهنمای نقش­ها، دستور‌العمل‌ها و سایر اسناد مرتبط باشد چرا که این جزییات اجرایی در طرح کلی ثبت نشده‌اند.

منابع قابل توجهی برای تدوین مانور موجود است. از این میان، چهار جلد مانور امنیت ملی، برنامه‌ی ارزیابی و واحد طراحی مانور فیما  قابل ذکر است. مانورها به دو دسته عمده تقسیم‌بندی می‌شوند، بحث‌محور و عملیات‌محور. مانورهای بحث‌محور آن‌هایی هستند که بر روی موضوعات سیاست‌محور متمرکز می‌شوند. آن‌ها  بحث‌های راهنمایی کننده‌ای را میان شرکت‌کنندگان و در شرایط بدون استرس عملیات واقعی فراهم می‌کنند. این مانورها برای تمرکز بر روی فرآیندها بسیار عالی می­باشند، و موضوعات بین سازمانی هستند و نقطه شروع خوبی برای برنامه چندساله مربوط به مانورها به شمار می‌آیند.

رایج‌ترین مانورهای بحث محور، مانورهای دورمیزی هستند. این مانورها بسیار گسترده بوده و تقریباً می‌توانند بر هر چارچوب زمانی و بودجه‌بندی تطبیق پیدا کنند. یک مانور دورمیزی با تمرکز بر روی یک هدف می‌تواند در مدت‌زمان کوتاه (در حد 10 دقیقه) به انجام رسد. یک مانور دورمیزی پیچیده بین سازمانی چندین روز به طول می‌انجامد. در این خصوص یک مدیر بحران در کالیفرنیا حتّی توانسته است یک مانور را در 5 دقیقه به منظور ایجاد ملاقات‌هایی بین کارکنان حوزه‌ی کاری خود بوجود آورد. کلید موفقیت این نوع مانورها در آن است که در آن‌ها بحث­ها هدایت شده، مطرح می­شوند. این بدان معناست که موضوعات باید به روشنی اهداف مشخصی داشته باشند، از موارد تسهیل‌کننده استفاده کنند، و حول سؤالات خاص حرکت کنند. این که تنها یک سناریو تهیه شود و گفته شود "شما چه کار کنید؟" کفایت نمی­کند، در عوض هر بخش این مانور باید به گونه‌ای طراحی شود تا بحث‌هایی را از موضوع استخراج کند که مرتبط با اهداف باشند.

مانورهای بحث‌محور ابزار مناسبی هستند که استفاده تدریجی از آن‌ها می‌تواند به شناسایی فرضیات ضعیف برنامه‌ریزی کمک کند و نکات مبهم را حذف نماید. با این وجود، شاخص درست قابلیت پاسخ‌گویی، مانورهای  عملیاتی‌محور می­باشند. مهارت‌های عملیاتی‌محور بیشتر بر روی موضوعات عملیاتی و تاکتیکی متمرکز می‌شوند و مشارکت‌کنندگان را تحت فشار می‌گذارند.

مانورها تلاش می­کنند تا نزدیک‌ترین شرایط متحمل را که تحت آن شرایط یک سیستم خاص مورد آزمایش قرار می‌گیرد را تقریب بزنند.

مانورهای عملیاتی محور شامل 3 سطح می­باشند که عبارتند از:

• متمرکز روی یک عملیات ویژه که اغلب در سطح تاکتیکی اجراء می‌شود. به عنوان نمونه مانوری که توانایی پلیس را در خنثی کردن بمب در یک مخاطره سطح A می‌سنجد از جمله این موارد می‌باشند.
• تست تمرین­های عملکردی (عملیاتی). این سطح به طور طبیعی به سمت سطح عملکردی هدایت شده و بر موضوعات هماهنگی تمرکز دارد. تمرین­های عملکردی نیاز به یک سطح متوسط از منابع داشته و حدود 6 ماه برنامه­ریزی مداوم نیاز دارد.
• تمرین­های کامل و پیچیده عملیاتی که به منظور تست چندین عملکرد مختلف در یک زمان طراحی می­شوند. اگر چه این سطح بهترین روش برای ارزیابی حوزه­های مختلف می­باشد اما نیاز به منابع مختلفی داشته و حداقل یکسال برنامه­ریزی پیشرفته احتیاج دارد.

در نهایت باید مجددا اشاره کرد که برنامه مانور، یک برنامه جامع و چند ساله در راستای برنامه­های کلان کاهش ریسک جامعه باید باشد.

جهت ارجاع دانشگاهی: 

حسین ظفری، "تمرين ها و مانورها در برنامه مديريت بحران"، وب سایت شخصی حسین ظفری، 8 اردیبهشت 1395 .

پی نوشت: این مقاله برگرفته از طرح تولید محتوی علمی سایت سازمان مدیریت بحران کشور" می باشد که مجری آن حسین ظفری بوده است.